દેવભૂમિ દ્વારકા

“અયોઘ્યા મથુરા માયા કાશી, કાંચી અવન્તિકા પુરી દ્વારાવતી ચૈવ સપ્તતા મોક્ષદાયિકા”

• દ્વારકા શબ્દ ‘દ્વાર’ અને ‘કા’ એમ બે શબ્દોના સાયુજ્યથી બનેલ છે. ‘દ્વાર’ નો અર્થ દ૨વાજો અથવા માર્ગ જ્યારે ‘કા’ નો અર્થ બ્રહ્મ થાય છે. સંયુકત અર્થ લઈએ તો દ્વારકાનો અર્થ ‘બ્રહ્મ તરફ લઈ જતો માર્ગ’.
  
  
• દેવભૂમિ દ્વારકાનગરી પૌરાણિક સમયમાં દ્વારાવતી અને ‘કુશસ્થલી’ તરીકે ઓળખાતી હતી.
  
  
• કુશસ્થલી આનર્તની મૂળ રાજધાની હતી. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ કરેલા કંસના વધનું વેર લેવા જરાસંઘ અને કાલયાવન આવ્યા હતા તેથી કૃષ્ણ દ્વારિકામાં આવીને વસ્યાં. મહાભારતનાં ‘આદિપર્વ’ અને ‘સભાપર્વમાં’ દ્વારકાનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે, જે મુજબ રૈવત પર્વત પાસે દ્વારકા નગરી વસેલી હતી, જ્યારે મુશળપર્વમાં દ્વારકા નગરી દરિયા પાસે હોવાનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
  
  
• ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ સાત્વ કુળના ચંદ્રવંશી યાદવ હતાં. મનુથી ગણીએ તો શ્રીકૃષ્ણ 61મા પુરુષ ગણાય છે. જરાસંઘ અને કાલયાવનના ત્રાસથી વ્રજ છોડીને દ્વારકાનાં રૈવત વિસ્તારમાં આવ્યાં હતાં.
  
  
• મનુના પૌત્ર તથા શર્યાતિનો પુત્ર આનર્ત તેમજ આનર્તનો પુત્ર રૈવત તે સમયે કુશસ્થલીમાં રાજ કરતો હતો. રૈવતને શ્રીકૃષ્ણએ હાર આપી ચંદ્રવંશી યાદવોની સત્તા સ્થાપી અને કુશસ્થલીનું સમારકામ કરાવી તેને દ્વારાવતી કે દ્વારિકા નામ આપ્યું આ નામ અપભ્રંશ થતાં દ્વારકા તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું.
  
  
• દ્વારકા વિશે જુદા જુદા મતભેદો જોવા મળે છે. જેમ કે, એક પ્રભાસ પાટણથી થોડે દૂર આવેલી દક્ષિણ-પશ્ચિમ સ્થિત અને બીજી જૂનાગઢના ગિરિનગર પાસે આવેલી ત્યારબાદ, મૂળ દેવભૂમિ દ્વારકા પાસે આવેલી દ્વારકા.
  
  
• પૂરાતત્વવિદ ડો. એસ.આર. રાવે જણાવ્યું હતું કે દ્વારકાનગરી પાંચ વખત સમુદ્રમાં ડૂબી ગયાના અવશેષો ધરાવે છે.
  
  
• દ્વારકાનો મોટા ભાગનો વિસ્તાર પ્રાચીન સમયમાં ઓખામંડળ અથવા ઉષા મંડળ તરીકે ઓળખાતો હતો.
  
  
• પ્રેમાનંદે સોનાની દ્વારકા વિશે સુદામાચરિત્રમાં નોધ્યું છે કે ‘કનક કોટ ચળકાળા કરે મણિ મય રત્ન જડયા કાંગરે’.
  
  
• દ્વારકામાં ક્ષત્રપ કાળના શિલાલેખો મળી આવેલાં છે.
  
  
• વિષ્ણુપુરાણ, હરિવંશપુરાણ, મહાભારત, સ્કંદપુરાણ તથા શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં દ્વા૨કાનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
  
  
• ગારૂલક વંશના રાજવીઓ પોતાને દ્વારકાના સંદર્ભે દ્વારપતિ તરીકે ઓળખાવતાં હતાં.
  
  
• જ્યારે ઈ.સ. 1857ના બળવામાં ઓખામંડળના વાઘેરોએ ભાગ લઈ અંગ્રેજો તથા ગાયકવાડને સત્તા પરથી હાંકી કાઢવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે અંગ્રેજોએ બેટદ્વારકાના કિલ્લા પર આક્રમણ કર્યું અને અંગ્રેજ અધિકારી ડોનવાને તોપમારાનો આદેશ આપ્યો. વાઘેરો પાસે આધુનિક હથિયાર ન હોવાથી વાઘેર કોમની સ્ત્રીઓના સૂચવ્યા મુજબ તોપગોળાથી બચવા વાઘેરોએ ભીના ગાદલા કિલ્લાની દિવાલ ઉપર રાખીને તોપગોળાનો સામનો કર્યો હતો.
  
  
• ઈ.સ. 1868માં ઓખાના વાઘેરો ગાયકવાડની આગેવાની નીચે ઓખામંડળને અમરેલી જિલ્લાનો ભાગ બનાવવા સહમત થયા હતાં. (અમરેલી તે સમયે બરોડા રાજ્યનો ભાગ હતો.)
  
  
• ઈ.સ.1949માં ઓખામંડળ કે જે બરોડા રાજ્યનો ભાગ હતો. તે બોમ્બે રાજ્યમાં વિલિન થઈ ગયું.
  
  
• ઈ.સ. 1959માં ઓખામંડળનો જામનગર જિલ્લામાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો અને તાલુકાનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો. ત્યારબાદ વર્ષ 2013માં દેવભૂમિ દ્વારકા જિલ્લાની રચના થતાં આ જિલ્લામાં સમાવાયો.